Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ của Minh Huệ khắc họa tình cảm sâu sắc của Bác Hồ với chiến sĩ, dân công qua góc nhìn anh đội viên. Soạn bài Đêm nay Bác không ngủ phân tích chi tiết, trả lời câu hỏi SGK, giúp học sinh hiểu giá trị văn bản.
Soạn bài Đêm nay Bác không ngủ: Chuẩn bị
Ôn lại khái niệm thơ có yếu tố tự sự, miêu tả:
Thơ có yếu tố tự sự, miêu tả là loại thơ kể lại sự việc, miêu tả sự vật, cảnh vật để bày tỏ cảm xúc, thái độ của tác giả. Đặc điểm:
- Kết hợp kể chuyện, tả cảnh và trữ tình.
- Nhân vật, sự kiện thường mang ý nghĩa biểu tượng, thể hiện tư tưởng, tình cảm.
- Sử dụng biện pháp tu từ (ẩn dụ, so sánh, điệp ngữ) và từ láy để tăng tính biểu cảm.
Khi đọc thơ có yếu tố tự sự, miêu tả, cần chú ý:
- Câu chuyện: Sự việc chính được kể trong bài thơ là gì?
- Yếu tố tự sự, miêu tả: Các chi tiết kể, tả làm nổi bật nhân vật, tình cảm ra sao?
- Nghệ thuật: Biện pháp tu từ, từ láy, hình thức thơ có gì đặc sắc?
- Ý nghĩa: Bài thơ truyền tải tình cảm, thông điệp gì? Liên hệ với bản thân thế nào?
Thông tin về tác giả và bài thơ:
- Tác giả: Minh Huệ (1927-2003), tên thật Nguyễn Đức Thái, quê ở Vinh, Nghệ An. Ông sáng tác thơ từ thời kháng chiến chống Pháp, nổi bật với bài Đêm nay Bác không ngủ.
- Hoàn cảnh ra đời: Bài thơ ra đời năm 1951, khi Minh Huệ 24 tuổi. Trong một đêm đông 1950 bên sông Lam, ông nghe người bạn tên Chắt (bảo vệ của đồng chí Nguyễn Chí Thanh) kể về chuyện Bác Hồ đi chiến dịch, không ngủ để chăm lo cho bộ đội.
Đọc trước bài thơ:
- Nhân vật: Bác Hồ (nhân vật chính), anh đội viên (nhân vật phụ).
- Bối cảnh: Một đêm mưa lạnh ở chiến khu, trong lều tranh xơ xác.
- Bài học:
- Ca ngợi tình yêu thương bao la của Bác Hồ dành cho chiến sĩ và nhân dân.
- Thể hiện lòng kính yêu, cảm phục của anh đội viên với Bác.
- Liên hệ: Bài thơ giúp em trân trọng công lao của Bác, bồi dưỡng tình yêu quê hương, đất nước.
Soạn bài Đêm nay Bác không ngủ: Đọc hiểu
Nội dung chính
Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ kể về một đêm mưa lạnh ở chiến khu, Bác Hồ không ngủ, lặng lẽ chăm sóc các chiến sĩ bằng cách đốt lửa, dém chăn, lo lắng cho đoàn dân công ngoài rừng. Qua góc nhìn của anh đội viên, bài thơ khắc họa tình yêu thương sâu sắc của Bác và lòng kính yêu của chiến sĩ dành cho Người.
Trong khi đọc
Câu hỏi trang 29 SGK: Chỉ ra tác dụng của các từ láy trong khổ thơ thứ hai.
Trả lời:
Các từ láy ở khổ thơ thứ hai:
- trầm ngâm: gợi ra dáng vẻ lặng lẽ, suy nghĩ về một điều gì đó của Bác Hồ.
- lâm thâm: gợi ra những hạt mưa nhỏ nhưng mau hạt và kéo dài.
- xơ xác: gợi ra mái lều tả tơi, không còn nguyên vẹn ở nơi chiến khu.
→ Các từ láy làm tăng giá trị biểu cảm của tác phẩm.
Câu hỏi trang 29 SGK: Xác định và nêu tác dụng của biện pháp tu từ trong dòng thơ số 11.
Trả lời:
Ở dòng thơ 11, tác giả sử dụng biện pháp tu từ ẩn dụ: Người Cha mái tóc bạc.
→ Tác dụng: Bác Hồ được ví như người cha yêu thương chăm sóc các anh đội viên. Từ đó, ta thấy được tình cảm dạt dào, gần gũi mà Bác dành cho mọi người và tình cảm kính yêu của anh đội viên dành cho Bác.
Câu hỏi trang 29 SGK: Chú ý tác dụng của dấu gạch đầu dòng ở các dòng thơ số 23, 25 và việc tạo yếu tố tự sự.
Trả lời:
- Tác dụng của dấu gạch đầu dòng ở các dòng thơ số 23, 25 là dùng để đánh dấu lời thoại trực tiếp.
→ Tạo ra cuộc đối thoại của Bác Hồ và anh đội viên – yếu tố tự sự.
Câu hỏi trang 30 SGK: Các từ “đinh ninh”, “phăng phắc” giúp em hình dung ra hình ảnh Bác lúc này như thế nào?
Trả lời:
- “đinh ninh”: trước sau vẫn thế, không thay đổi.
- “phăng phắc”: im lặng đến mức không có một tiếng động nhỏ nào.
→ Hình ảnh Bác hiện lên trong thế tĩnh, tập trung suy nghĩ về một vấn đề lớn lao – đường lối giải cứu dân tộc.
Câu hỏi trang 31 SGK: Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của ai?
Trả lời:
Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của anh đội viên đang lo lắng cho Bác Hồ.
Câu hỏi trang 31 SGK: Xác định cách gieo vần của hai khổ thơ cuối.
Trả lời:
Cách gieo vần của hai khổ thơ cuối:
- hồng, mông
- tình, Minh
Sau khi đọc
Câu 1 (trang 31 SGK): Bài thơ có những nhân vật nào? Tìm các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật. Kể lại câu chuyện trong bài thơ dựa theo trật tự thời gian (khoảng 9 – 10 dòng).
Trả lời:
- Bài thơ có hai nhân vật: Bác Hồ và anh đội viên.
- Các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật:
- Trời khuya lắm rồi
- Lặng yên bên bếp lửa
- Ngoài trời mưa lâm thâm
- Mái lều tranh xơ xác
Câu 2 (trang 31 SGK): Liệt kê các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công. Chi tiết nào gây ấn tượng nhất cho em?
Trả lời:
- Các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công:
- Đốt lửa cho anh nằm
- Bác đi dém chăn cho từng người một, sợ cháu giật mình Bác nhón chân nhẹ nhàng.
- Bác khuyên anh ngủ ngon để đi đánh giặc.
- Bác thương đoàn công dân ngủ ngoài rừng, lấy lá cây làm chiếu, manh áo làm chăn.
- Chi tiết gây ấn tượng nhất cho em: Bác đi dém chăn cho từng người một, sợ cháu giật mình Bác nhón chân nhẹ nhàng. Bởi em thấy rõ được tình cảm yêu thương mà Bác dành cho mọi người.
Câu 3 (trang 31 SGK): Tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ (từ dòng 1 đến dòng 44). Chi tiết nào đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất?
Trả lời:
- Các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ (từ dòng 1 đến dòng 44):
- Lo lắng khi thấy Bác chưa đi ngủ.
- Anh càng nhìn lại càng thương Bác.
- Hỏi thăm Bác xem vì sao Bác không ngủ, Bác có lạnh không.
- Lo lắng sợ Bác sẽ ốm.
- Chi tiết đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất: Anh càng nhìn lại càng thương Bác. Bởi em thấy rõ được tình cảm dạt dào chan chứa trong lòng anh đội viên dành cho Bác.
Câu 4 (trang 32 SGK): Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại mấy lần trong bài thơ? Ý nghĩa của sự điệp lại này là gì?
Trả lời:
Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại ba lần trong bài thơ.
→ Ý nghĩa nhấn mạnh sự việc Bác không ngủ đêm nay vì thao thức, vì lo lắng cho dân quân.
Câu 5 (trang 32 SGK): Hãy chỉ ra một số yếu tố miêu tả trong văn bản và nêu tác dụng qua một ví dụ cụ thể.
Trả lời:
- Một số yếu tố miêu tả trong văn bản:
- Quan sát ngoại hình, cử chỉ, điệu bộ của Bác: vẻ mặt trầm ngâm, mái tóc bạc, Bác đi dém chăn nhón chân nhẹ nhàng, Bác ngồi đinh ninh, chòm râu im phăng phắc.
- Quan sát thiên nhiên, khung cảnh: mưa lâm thâm, mái lều tranh xơ xác.
- Tác dụng qua một ví dụ cụ thể về miêu tả cảnh thiên nhiên cho chúng ta thấy được thời tiết lạnh giá, hoàn cảnh ngặt nghèo, khốn khó tại nơi chiến trường.
Câu 6 (trang 32 SGK): Đoạn trích sau là toàn bộ câu chuyện mà Minh Huệ được nghe kể lại về Bác. Đọc đoạn trích và thực hiện yêu cầu bên dưới:
“Một đêm, Bác Hồ ghé vào một lán bộ đội giữa rừng. Một đội viên tỉnh giấc thấy có một cụ già Nùng đang tiếp củi vào bếp lửa giữa lán. Bóng ông cụ và ánh lửa như đang toả sáng, xua đi bóng tối và cái lạnh lẽo của núi rừng. Anh trùm kín thêm áo trấn thủ lên đầu định ngủ tiếp nhưng linh tính mách bảo anh một điều gì đó. Anh ló đầu ra, căng mắt quan sát và nhận ra Bác Hồ. Anh vùng dậy sung sướng định reo lên nhưng không hiểu sao, anh chỉ lại run run khẽ thốt:
- Bác ơi, sao Bác chưa ngủ ạ? Thưa Bác, mời Bác đi ngủ…
Bác cười hiền, đầm ấm: - Được, cháu cứ ngủ ngon, Bác sẽ đi ngủ.
Vâng lời Bác, anh đội viên trở về sạp. Nhưng làm sao có thể ngủ được khi được gặp Bác Hồ và Bác Hồ còn thức. Thế là anh lại vùng dậy, nài nỉ mời Bác đi ngủ kẻo trời sắp sáng. Bác lại âu yếm bảo: “Cháu cứ việc ngủ ngon, ngày mai đi đánh giặc. Cháu ngủ ngon là Bác khoẻ. Bác không buồn ngủ vì trời lạnh còn nhiều bộ đội và dân công ngủ ngoài rừng.”…”.
(Nhà thơ Minh Huệ đã viết bài thơ “Đêm nay Bác không ngủ” như thế nào?)
*Chỉ ra sự giống nhau, khác nhau giữa đoạn trích và bài thơ của Minh Huệ
Trả lời:
Giống:
- Đều nêu rõ cốt truyện Bác Hồ quan tâm chăm sóc mọi người dưới sự chứng kiến của anh đội viên, cuộc trò chuyện giữa anh và Bác. Qua đó thấy được tình cảm yêu thương của Bác dành cho mọi người và tình cảm của anh đội viên dành cho Bác.
Khác:
- Hình thức: Một bên là tự sự, một bên là thơ trữ tình.
- Bài thơ là góc nhìn của anh đội viên được Minh Huệ truyền tải lại, bày tỏ nhiều cảm xúc hơn.
- Đoạn trích là câu chuyện Minh Huệ được nghe kể, chủ yếu là kể lại tối hôm đó.
Xem thêm
